هفت مکتب بافت فرش آذربایجانی
فرش ابتکار عشایر بود. عشایر هم همانطور که از نام‌شان پیداست یک‌جا زندگی نمی‌کردند و برای همین عجیب نیست اگر این سنت، سینه به سینه در همه‌جای دنیا پخش شده باشد. برای پیگیری داستان فرش و سفر به جغرافیایی غیر از ایران، شاید بد نباشد داستان فرش را در سرزمین‌های دیگر دنبال کنیم. در این مقاله قصد داریم از فرش آذربایجانی و فرش قره باغ (کشور جمهوری آذربایجان کنونی و در شوروی سابق) حرف بزنیم. فرش‌هایی که در پای قفقاز بافته می‌شدند و سنتی دیرینه در این منطقه به شمار می‌رفتند.
تاریخچه فرش آذربایجانی
آذربایجان سرزمین در جنوب قفقاز است. از غرب به دریای خزر می‌رسد و در جنوبش هم ایران قرار داد. یک مکتب بزرگ قالی‌بافی یعنی قالی‌های تبریز و هریس در مجاورت آذربایجان قرار دارد. تاریخچه بافت فرش در آذربایجان تقریبا هم عصر با ایرانی‌هاست. در نوشته مورخان بسیاری از فرش و قالی بافته شده در آذربایجان سخن می‌رود. حتی تخمین زده می‌شود قدمت بافت قالی‌های آذربایجانی به عصر برنز باز می‌گردد.
قالی‌های آذربایجانی در عصر ساسانیان به دلیل استفاده از ابریشم و طلا کالایی درباری‌پسند به شمار می‌رفتند و در درباره پادشاهان ساسانی پهن می‌شدند. این دوران را می‌توان یکی از نقاط عطف تاریخ فرش‌بافی آذربایجان دانست که موجب رشد و گسترش آن شد.
استادان فراوانی تربیت شدند و شاگردهای زیادی در کارگاه‌ها به کار بافت فرش آذربایجانی مشغول شدند. جمهوری آذربایجان حالا یکی از غنی‌ترین موزه‌های فرش دنیا را دارد که در آن می‌توانید نمونه‌های اعلایی از فرش یاد شده را ببینید. در مجموع این سنت فرش نفیس و درباری بافتن، از زمان ساسانیان تا حدود قرن هجدهم در آذربایجان رواج داشت و فرش‌های این منطقه به زربافی مشهور بودند.
تغییر فرش آذربایجانی در قرن هجدهم
از قرن هجدهم به این‌سو فرش‌های آذربایجانی از جریان انحصار درباری‌بافی خارج شدند و با طرح‌ها و نقشه‌های جدید، بازارهای زیادی را تصرف کردند. توسعه تجارت با کشورهای مختلف دنیا یکی از دلایلی بود که جریان بافت فرش‌های آذربایجانی را تغییر دارد. پیش از آن هم فرش‌های آذربایجانی کالایی صادراتی بودند اما تنها دست طبقه اشراف و متنفذان به آن می‌رسید.
چنانکه در تابلوی معروف «باکره (مریم) و نوزادش» که هانس مملینگ، نقاش قرن چهاردهمی هلندی آن را کشیده است، یک قالیچه نفیس آذربایجانی زیر پای مریم مقدس دیده می‌شود. از این دست نشانه‌ها که نشان می‌دهد فرش‌های آذربایجانی از قرن سیزدهم به بعد به سرتاسر اروپا و شرق دور صادر می‌شدند، بسیار است.
موزه فرش آذربایجانی
فرش آذربایجان در دوران جدید و بعد از استقلال آذربایجان هم توسعه فراوانی پیدا کردند. در دورانی که جمهوری آذربایجان بخشی از شوروی بود، دستور ساخت موزه فرش در آذربایجان داده شد که حالا بزرگترین و گران‌بهاترین گنجینه فرش دنیا را در دل خود دارد. این موزه بعد از استقلال آذربایجان به یکی از نمادهای این کشور تبدیل شد.
بعدها هم آذربایجان تلاش کرد تا فرش آذربایجانی را در لیست میراث فرهنگی ناملموس ثبت کند. به این ترتیب فرش به عنوان یک از مهم‌ترین نمادهای این کشور و سوغاتی‌های سفر به آن تبدیل شد.
بیشتر بدانید؛ فرش‌های آذربایجان؛ گهواره قالی‌بافی ایران
ویژگی‌های فرش آذربایجان
فرش‌هایی آذربایجان مانند فرش‌های غربی ایران، با گره متقارن یا ترکی بافته می‌شوند.
- اگرچه در گذشته قالی‌های آذربایجانی را با ابریشم و طلا می‌بافتند اما اکنون عمده ماده اولیه بافت قالی‌های آذربایجانی، پشم است.
- نگاهی به نقشه‌های فرش‌های آذربایجان هم نشان می‌دهد که این فرش‌ها از طرح‌های هندسی پیروی می‌کنند.
- فرش‌های آذربایجانی را در یک دسته‌بندی تاریخی می‌توان به دو دسته فرش‌های پرزدار و فرش‌های بدون پرز تقسیم‌بندی کرد.
- در موزه فرش آذربایجانی انواع شِّده، پالاس، جاجیم، گلیم، زیلو، وِرنی و سوماخ دیده می‌شود که در کنار فرش‌های پرزدار و معروف آذربایجانی، به خوبی نشان می‌دهند که در طول تاریخ سنت بافت زیراندازها در این منطقه از جهان چه پیشرفتی داشته است.
نگاهی به مکتب‌های مختلف بافت فرش آذربایجانی هم نشان می‌دهد که در هر کدام از نقاط این کشور، باید به دنبال چه جنس فرشی باشید.
اما در نخجوان می‌توانید فرش‌های درشت‌باف روستایی را پیدا کنید که زیبایی‌های چشم‌نوازی دارند و از خیره شدن به آنها نمی‌توانید دست بکشید.
همچنین گلیم و نمد و جاجیم‌های فراوانی هم در این کشور بافته می‌شود. برای درک بهتر فرش‌های آذربایجانی شاید بد نباشد نگاهی به مکتب‌های بافت فرش در آذربایجان داشته باشید.
مکتب‌های بافت فرش آذربایجانی
برای شناخت مکتب‌های بافت فرش آذربایجانی باید این نکته را به خوبی بدانید که مرزهای جغرافیای فعلی، تنها در جغرافیا معنی دارد و مرزهایی فرهنگی گسترده‌تر از خطوط روی نقشه است. در آذربایجان بر اساس مدارس هفتگانه فرش‌بافی که وجود داشته، هفت مکتب بافت فرش آذربایجانی شکل گرفته که حالا یکی از آن هفت مرکز، در ایران قرار دارد و یک دو تا هم در ارمنستان. هفت مکتب فرش‌بافی جنوب قفقاز عبارتند از:
- مکتب فرش‌بافی قوبا
- مکتب فرش‌بافی آبشوران
- مکتب فرش‌بافی شیروان
- مکتب فرش‌بافی گنجه
- مکتب فرش‌بافی قازاخ
- مکتب فرش‌بافی قره‌باغ
- مکتب فرش‌بافی تبریز
از آن‌جایی که برخی از این فرش‌ها حالا در کلاس فرش کشورهای دیگر شناخته می‌شود، در اینجا سعی می‌کنیم تنها به فرش‌هایی بپردازیم که در آذربایجان بافته می‌شوند.
وقتی هم از جغرافیای بافت انواع فرش آذربایجانی حرف می‌زنیم، باید به فرش‌های منطقه قفقاز و نخجوان نزدیک شویم. چرا که این دو منطقه زیباترین فرش‌های آذربایجانی را تولید می‌کنند.
پیشنهاد خواندنی؛ فرش تبریز بافته‌ای از قلب تاریخ
مکتب فرش‌بافی قوبا
معروف‌ترین فرش آذربایجانی قالی قوباست. قوبا در شمال آذربایجان کجا و فرش بلوچی در شرق ایران کجا! ولی به چشم یک ناآشنا به همه زوایا و خفایای بافت فرش، یک فرش قوبا می‌تواند یک فرش بلوچی هم باشد. همان‌قدر نزدیک و زیبا. این از جذابیت‌های پیوستگی فرهنگی دنیا فرش است. اینکه بافته‌های ترک‌های جنوب قفقاز، شبیه بافته‌های عشایر بیابان‌های شرق ایران و غرب افغانستان باشد.
- با این حال اندازه بافت فرش‌های قوبا با فرش‌های بلوچی متفاوت است و این همان نکته‌ای است که یک کاربلد دنیای فرش فقط از آن سر در می‌آورد و می‌تواند تفاوت قوبا و بلوچ را بداند.
- یک فرش قوبای اصیل پر از نقوش هندسی است. پر از خطوطی که که به هم وصل می‌شوند، یکدیگر را می‌شکنند و فضای متفاوت و جذاب را فراهم می‌کنند.
- نقوش زیبای هندسی در کنار بافت ریز و هنرمندانه فرش‌های قوبا موجب می‌شود که چشم برداشتن از آنها غیرممکن باشد.
دسته‌بندی فرش‌های قوبا
در یک دسته‌بندی دیگر فرش‌های قوبا را عده‌ای در خانواده فرش‌های قفقازی هم جای می‌دهند. فرش قوبا خودش به چند زیر شاخه مهم تقسیم می‌شود:
- فرش قوبا
- فرش آلپن
- فرش حیدراوغلی چی‌چی
- فرش آلچالو چی‌چی
- فرش سیرت چی‌چی
- فرش شاخنظرلی
پیشنهاد خواندنی؛ فرش عشایری؛ مادر فرش‌های ایرانی
مکتب فرش‌بافی آبشوران
آبشوران یکی دیگر از مکاتب هفتگانه بافت قالی یا فرش آذربایجانی است که به اسم مکتب باکو هم شناخته می‌شود. فرش‌های آبشوران یا باکو محل تلاقی فرهنگی شرقی و غربی بافت فرش است:
- این فرش‌ها فرش‌های نرم و ریزبافی هستند که پیشتر کاربرد درباری داشتند و در کارگاه‌های دربار بافته می‌شدند.
- برای همین هم در آن خطوط شکسته و هندسی می‌بینید و هم منحنی و حتی بیضی.
- این فرش‌ها رنگ‌های به شدت شفافی دارند.
- زمینه پر نقش و نگار و زیبایی آنها را به شدت محبوب و البته گران می‌کند.
- در قالی‌های آبشوران رگه‌های از طرح‌های فرش تبریز و همچنین فرش‌های قشقایی را می‌توانید ببینید.
برای دیدن آگهی‌های فرش در دیوار کلیک کنید
مکتب فرش‌بافی شیروان
شیروان یکی دیگر از مکاتب قالی‌بافی در کشور آذربایجان، متاثر از قفقاز است.
- قالی‌های این منطقه بیشتر به عنوان کناره یا سجاده بافته می‌شوند.
- قطع این قالی‌ها کوچک است.
- اغلب از پشم گوسفند بافته می‌شوند.
- مثل سایر فرش‌های آذربایجانی در اینجا هم نقوش هندسی حرف اول را می‌زند.
بیشتر بخوانید؛ فرش قفقازی؛ فرشی با هویت ایرانی
مکتب فرش‌بافی گنجه
گنجه از دیگر مراکز قالی‌بافی معروف آذربایجان است. گنجه در گذشته شهرتش را مرهون کارگاه‌های ابریشم‌بافی بود. همین سنت ابریشم‌بافی هم بر قالی‌های بافته شده در گنجه تاثیر گذاشت و موجب شده تا برای یافتن نفیس‌ترین و ظریف‌ترین فرش‌های آذربایجانی راهی گنجه شوید.
***