فرش مصری، فرشی کتانی با بافته‌های متقارن

بافتن یک فرش مصری اصیل، کار دشواری است! چرا که در بازار کنونی بسیاری از فرش‌‌های مصر، شبیه به فرش‌های ایرانی هستند و تنها چند طرح کاملاً مصری اصیل را می‌توانید پیدا کنید. در حال حاضر نیز فرش مصری به تعداد خیلی کمی تولید می‌شود و بیشتر طرح‌های آن تأثیر گرفته از دوران‌های مختلف تاریخی است و شاید آنچنان رنگ و نقش اصیل مصری در آن‌ها پیدا نشود.

صرف‌نظر از تعداد بسیار کم تولید فرش مصری، این‌گونه بافته‌ها به‌عنوان معدود نمونه‌های باکیفیت با طرح‌های زیبا و اصیل شناخته می‌شوند که بیشتر در موزه‌های شخصی و موزه‌های بزرگ دنیا نگهداری می‌شوند. فرشبافی در مصر، تاریخ پُر فراز و نشیبی داشته و بنابراین لازم است با توجه به اهمیت حفظ این اثر تاریخی قابل توجه و مهم، اندکی با تاریخ آن و تأثیر کشورهای مختلف در تغییر طرح‌های موجود در فرش‌ها و حتی شیوه بافت آشنا شوید.

کوتاه درباره فرش مصری

فرش مصری یا قالی مصری یکی از انواع محصولاتی است که در کشور مصر بافته می‌شود. سال‌ها پیش یک تخته فرش مصری با پرزهای کتانی گره‌دار متقارن در یکی از مقبره‌های مصری کشف شد که مربوط به ۱۴۰۰ سال پیش از میلاد مسیح است و این کشف، نقطه عطفی در شناخت فرش دستباف در این کشور بود. فرش‌های بدون پرز یا به‌عبارتی ساده‌تر، فرش‌هایی که پرز آن‌ها کاملاً بریده شده بودند، در پیش از اسلام یعنی قرن ششم نیز بافته می‌شدند.

مهم‌ترین و اصلی‌ترین دوره قالی‌بافی و فرشبافی مصر در زمان سلطنت Mamluk بوده، یعنی زمانی‌که در اواخر قرن پانزدهم قالیچه‌هایی رنگارنگ با طرح‌های پیچیده هندسی در قاهره بافته می‌شدند. در قرن شانزدهم قالی‌هایی با طرح عثمانی در قاهره بافته می‌شد که نشان از دوران تسخیر ترکیه داشت.

در اواخر قرن هفدهم فرش مصری با ماهیت فرش‌های گره‌دار به‌طور کلی از بین رفت و دلیل آن نیز محدودیت واردات بود. اما بافت فرش مصر دوباره در دهه ۱۹۵۰ آغاز شد. صادرات قابل توجه فرش مصری با طرح‌های ایرانی، ترکی و قفقازی نشان‌دهنده رونق بازار فرشبافی در آن زمان است.

تاریخچه فرش مصر قبل از میلاد مسیح

مصر کشوری واقع در شرق آفریقای شمالی است و قدمت فرشبافی آن به قبل از میلاد مسیح بازمی‌گردد. نمونه‌هایی از فرش مصری و حصیرهای بافته شده در آن زمان از سال ۱۵۰۰ قبل از میلاد باقی مانده است. فرش مصر از قرن هفتم تا یازدهم پس از میلاد در فسطاط نزدیک به قاهره و شهر بندری قصیر القادیم بافته می‌شد. در حال حاضر نمونه‌هایی زیبا از فرش مصری در موزه‌های هنرهای زیبای سانفرانسیسکو و در مجموعه‌ای خصوصی نگهداری می‌شود.

تاریخچه فرش مصری در قرن چهاردهم

در آغاز قرن چهاردهم و در عصر Mamluk فرش مصر را با گره‌های نامتقارن، پایه‌های پشمی و پرزهای پشمی می‌بافتند. فرش‌های دوره Mamluk یک فرش مصری ابریشمی منحصر‌به‌فرد و استثنایی است که در قاهره و در نیمه اول قرن شانزدهم بافته شده و در موزه هنرهای وین نگهداری می‌شود.

تاریخچه فرش مصری در قرن شانزدهم

در طول قرن شانزدهم امپراتوری عثمانی، مصر را اشغال کرد و صنعت فرشبافی را به سرعت گسترش داد. صنعتگران و ناظران بافت فرش مصری به اجبار به شهرهایی مثل دمشق، سوریه و پایتخت عثمانی منتقل می‌شدند تا صنعت فرشبافی را گسترش دهند. در آن زمان، بافت فرش مصر بیشتر برای رفع نیازهای امپراتوری و بازار جهانی انجام می‌شد.

بافته‌های آن زمان از نظر طرح و رنگ بسیار جذاب هستند و بواسطه اشغال عثمانی‌ها، فرشبافی در مصر توسط بافندگان قاهره‌ای با سبک معروفی شکل گرفت. اگر به فرش‌های آن زمان دقت کنید، تأثیر طراحی فرش‌های ترکیه و ایران را در فرش مصری می‌توانید ببینید.

تاریخچه فرش مصر در قرن نوزدهم

در قرن نوزدهم، صنعت فرشبافی در مصر به دلیل تقاضای کم در بازار جهانی، از رونق افتاد. مصر در دهه ۱۹۵۰ با  تولید مجدد فرش‌های سنتی ایرانی که طرح‌های خود را از شهرهایی مانند اصفهان، کاشان، کرمان و تبریز گرفته بود، دوباره احیا شد. طرح‌های کلاسیک این دوران، خواهان زیادی داشتند. علت رونق فرشبافی در مصر در این دوران، نه تنها اتمام جنگ جهانی دوم بلکه، تمرکز چندین شرکت بر روی بافت فرش‌های اصیل به سبک مصر بود. این شرکت‌ها هزاران بافنده را استخدام کردند تا قالی‌ها و فرش مصری را به بهترین نحو ممکن ببافند.

سبک‌های تزئینی محبوب تا دهه ۱۹۷۰ میلادی همچنان مورد پسند بازار جهانی بود و فرشبافی در مصر رونق داشت. بافندگان و هنرمندان فرش مصری نقوش شرقی را از ایران و هند بازتولید می‌کردند و در بازارهای جهانی به فروش می‌رساندند. از این سبک فرشبافی هنوز هم استقبال می‌شود و مورد تقاضای طراحان داخلی است.

معرفی قالی‌های مصری در دوره Mamluk

قالی‌های دوره Mamluk به‌طور خاص نادر هستند و از جمله بهترین نوع فرشبافی در مصر در تمام دوران شناخته می‌شوند. فرشبافی در عصر Mamluk قبل از تسخیر مصر توسط ترکان عثمانی در سال ۱۵۱۷ را شامل می‌شود و این دوران عالی فرشبافی که از قرن ۱۵ تا اوایل قرن ۱۶ است، به‌عنوان اوج هنر اسلامی در مصر شناخته می‌شود.

فرش مصر در دوره Mamluk بیشتر در موزه‌ها و مجموعه‌های خصوصی نگهداری می‌شود. در بافت این فرش مصری از یک پالت سه رنگ شامل رنگ‌های آبی، قرمز و سبز استفاده می‌شده که دارای اشکال و فرم‌های طبیعی متقارن هستند. استفاده از فرم‌های هندسی ساده که در فرشبافی این دوران از مصر تکرار می‌شود یکی از نشانه‌های فرش مصری در این دوره خاص است.

مطالعات زیادی در مورد فرش مصری Mamluk انجام شده است. اما محققان هنوز در مورد زمان دقیق بافت آن به توافق نرسیده‌اند. قدیمی‌ترین سابقه قالی‌بافی و فرشبافی در دوران Mamluk متعلق به “گیوسافات باربار” جهانگرد ونیزی است که در سفرش به تبریز در سال ۱۴۷۴ به ثبت رسیده است. او در سفرنامه خود اشاره کرده که کیفیت فرش‌های تولید شده در تبریز، بر فرش‌های تولید شده در قاهره برتری دارد.

فرش‌های Mamluk دارای ویژگی‌های متمایزی هستند که غالباً توسط نقوش هندسی مشخص می‌شوند. شخصی به نام “کورت اردمن” چیدمان فرش‌های Mamluk را طبقه‌بندی کرده و آن‌ها را بر اساس پیشینه اصلی به سه گروه اصلی تقسیم کرد.

• گروه اول: زمینه اصلی چهارگوش دارای یک طرح مربع کوچک در هر یک از چهار گوشه مانند نمونه فرش موجود در موزه هنر منروبولیتن که تاریخ بافت آن به اواخر قرن پانزدهم و اوایل قرن شانزدهم برمی‌گردد.
• گروه دوم: پس زمینه اصلی مستطیل شکل متشکل از یک عنصر مرکزی در کنار طرح مستطیلی که بیشتر به ۲، ۳ یا ۵ مدال با طرح‌های انعکاس عنصر مرکزی شکل گرفته‌اند. نمونه این گروه در موزه هنر فیلادلفیا موجود است.
• گروه سوم: فرش بزرگ با پس زمینه اصلی به بخش‌ها و مدال‌های متعدد تقسیم شده است. نمونه این گروه نیز در موزه هنر متروبولتین موجود است.

پیکربندی بیشتر فرش‌های Mamluk را می‌توان با یک جزء مرکزی منفرد که از هسته فرش شروع می‌شود در نظر گرفت. این هسته مرکزی با حاشیه‌های بیرونی ادغام شده یا با صفحات مستطیلی که اغلب به شکل‌های سه‌جانبه، تقسیم می‌شوند و یک طرح هندسی را بازتاب می‌دهند، شناخته می‌شود. در برخی موارد این مستطیل‌ها دارای سرو، درختان خرما و طرح برگ‌های چتری شکل هستند.

معرفی قالی‌های دوره عثمانی

فرش‌های عثمانی بر خلاف فرش مصر در دوره Mamluk ترکیبی از رنگ‌ها اما با طرح‌های مشابه با اشکال متقارن موجود در فرش مصری در عصر Mamluk است. در فرش‌های دوره عثمانی از برگ‌های همسان، نخل‌ها و آویزهای متحدالشکل با نقوش لاله، سنبل، میخک و انار استفاده می‌شد.

در این دوره هنرمندان فرشباف از گره‌های ایرانی به جای گره‌های ترکی برای ایجاد طرحی خاص استفاده می‌کردند. جالب است بدانید که این طرح‌ها منعکس کننده تاریخ نابسامان مصر و وجود ده‌ها دوره درگیری در این کشور است که در میان نقش‌های این فرش‌ها نمود پیدا کرده است.

تاریخ بافت اولین فرش مصری به‌صورت دقیق مشخص نیست اما برخی شواهد نشان می‌دهند که در اواسط قرن پانزدهم تا اوایل قرن شانزدهم، فرشبافی در این کشور به اوج خود می‌رسد. هنر فرش مصری در دوره‌های مختلف از حوادث تاریخی تأثیر گرفته که یکی از مهم‌ترین آن‌ها، حمله عثمانی‌ها به این کشور و تسلط بر مصر است.

در این دوران، شیوه بافت و طرح‌های مورد استفاده در فرشبافی مصر تغییرات زیادی کرد. همان‌طور که در این مقاله مطالعه کردید، هنر فرشبافی در این کشور به دوره‌های تاریخی مختلفی تقسیم می‌شود که هر کدام از آن‌ها بستری برای شکوفایی شیوه جدیدی از طرح، نقش و رنگ در این صنعت بزرگ است. در حال حاضر و به دلیل کمیاب بودن نمونه فرش‌های اصیل مصری، این فرش‌ها با قیمت‌های بالایی به‌فروش می‌رسند و معمولاً نیز در موزه‌های بزرگ دنیا نگهداری می‌شوند.