فرش مغولستان زیراندازی نمدین برای یورت‌نشین‌ها

کشور مغولستان کشوری بزرگ با جمعیت کم است. این کشور با مساحتی نزدیک مساحت کشورمان ایران جمعیتی حدود جمعیت شهر مشهد دارد و از نظر تراکم جمعیتی کم‌جمعیت‌ترین کشور جهان است. این کشور بسیار خشک است و به هیچ دریایی راه ندارد و حتی در داخل آن هم دریاچه‌ قابل ذکری نیست. در این فضای بی‌آب و علف و صعب، زندگی طوایف اولیه با سختی‌های بسیار همراه بوده و این سختی خواه ناخواه اثر خود را بر فرهنگ و رفتار و هنر مردمان این دیار و همچنین فرش مغولستان یا زیراندازهای نمدی آنان تاثیر گذاشته است.

فرش مغولستان و زیراندازهای این منطقه، درست مانند لباس مردمان این دیار، تغییرات چندانی نداشته‌اند. در واقع شرایط ویژه این کشور به‌گونه‌ای بوده که هر هنر و صنعتی در آن بیشتر در اختیار زندگی مردمان آن و از جنبه کاربردی مورد توجه قرار گرفته است. در نتیجه لباسی که در زمان‌های قدیم بر تن مردمان مغولستان بوده و زیراندازی که خانه‌ها یا همان یورت‌های آن‌ها را (که خود مردم مغولستان به آن گر می‌گویند) زینت می‌بخشیده از دیرباز کمابیش به شکلی ثابت باقی مانده است.

تاریخچه‌ فرش مغولستان

انواع فرش مغولستان که توسط اقوام هسیونگ نو بافته می‌شدند و در کاوش‌های نوین اولاً (واقع در شمال مغولستان) یافته شده و مربوط به سده‌ نخست پس از میلاد مسیح هستند، از همان مواد اولیه و فنون بافندگی بهره برده‌اند که در فرش‌های کوچک نمدین مغولستان به نام شیردگ نیز به‌کار گرفته شده‌اند.

تکنیک‌های گفته شده در مورد تولید شیردگ تا عصر حاضر هم در مغولستان امروزی کاربردی به همان شیوه گذشته دارند، هرچند فرش‌هایی که پیش از این و در دوران قدیم بافته شده‌اند، زیبایی و ظرافت بیشتری نسبت به فرش‌های امروزین مغولستان در بافت دارند و دقت بیشتری در بافت آن‌ها به‌کار گرفته شده است.

انواع فرش مغولستان

زیراندازهای سنتی یا فرش مغولستان در میان مردم این منطقه شیردگ و تویرولگا نام دارند. این زیراندازها فرش‌هایی نمدین هستند که روی نمد آن‌ها لایه‌ای بافته شده است. مشابه این فرش‌ها هم آویزها و پادری‌های نمدین چادر وجود دارد و به آن‌ها اولبوگ می‌گویند. به‌طور کلی نمد نقشی اساسی در تولید فرش‌های مغولستانی ایفا می‌کند و البته روش تولید نمد و استفاده از آن هم در مغولستان، تفاوت‌هایی با دیگر کشورهای جهان دارد.

با وجود آنکه تکنیک مغول‌ها برای تولید نمد این روزها توجه زیادی را به‌خود جلب کرده، تزیین نمدها به شیوه مغولی حائز اهمیت است. نقش تزیینات در فرهنگ مغولی پیچیده است و در مورد تزیین نمدها به‌سختی می‌توان تمایزی میان راهکارهایی که برای تزیین نمد به‌کار می‌رود و راهکارهایی که به‌طور کلی برای تولید نمد لازم است، قائل شد. در واقع بخش تزیین نمد و تولید آن به شکل کامل در میان مغول‌ها درهم تنیده شده است.

وقتی نمدی به‌حالت خام باشد و بعد آن را جهت تولید زیرانداز بکار بگیریم، گره‌ها و دوخت‌های تزیینی بخش اصلی ساختار فرش کامل شده را به‌خود اختصاص می‌دهند. در این حال این گره‌ها و دوخت‌های تزیینی به‌جز کاربردی که برای فرش مغولستان تعریف می‌کنند، قدرت و مقاومت نمد را هم بالا می‌برند.

بافت فرش‌های نمدین در مغولستان

مردم مغولستان مردمانی چادرنشین (یورت نشین) هستند که از قدیم‌الایام به همین شیوه زندگی می‌کرده‌اند. آن‌ها از دام‌هایی نظیر شتر، اسب، گاو، گاومیش مغولی، گوسفند و بز استفاده کرده و بنا به آمار، در حال حاضر هم شش‌میلیون دام در این کشور موجود است. از آنجا که تعداد گوسفندها و بزهای مغولستان به نسبت دیگر دام‌های این دیار بسیار بیشتر است، پشم گوسفند و بز کارکرد بسیار عمده‌ای در تولید زیراندازها و فرش‌ مغولستان دارد.

مارکو پولو، سیاح ونیزی نخستین کسی از غربیان بود که امپراتوری مغول را در سده‌ی ۱۴ میلادی مورد بازدید دقیق قرار داد. به گفته‌ مارکو پولو: “مغول‌ها خانه‌هایی مدور دارند که از چوب ساخته شده و با نمد آن را پوشانده‌اند. آن‌ها زمانی که می‌خواهند به‌جای دیگری نقل مکان کنند، این خانه‌ها را روی درشکه‌هایی چهارچرخ حمل می‌کنند.

چارچوب میله‌های چوبی به‌قدری هنرمندانه و سبک ساخته شده که حمل آن به‌راحتی صورت می‌گیرد. هر زمان که چادرها را که به آن گر (یورت) می‌گویند دوباره بنا می‌کنند و درِ آن همواره به سمت جنوب خواهد بود.” این نمدهایی که مارکو پولو از آن‌ها سخن گفته، نخستین بافته‌های نمدینی بوده‌اند که بدون تغییر خاصی هنوز هم مورد استفاده قرار می‌گیرند و فرش‌های نمدین هم از همان‌ها تولید می‌شود.

تاریخچه نمدبافی در مغولستان

نمدبافی و همینطور کار روی چرم، قدیمی‌ترین سنت‌های صنایع دستی مغولستان محسوب می‌شوند و بدون تاثیر از کشورهای خارجی در منطقه‌ای که امروزه به آن نام مغولستان را داده‌ایم نشات گرفته است. بر عکس نمدبافی، قلاب‌دوزی است که وابسته به میزان نخ ابریشمی بوده که از چین به مغولستان می‌آمده است.

ساختار فرش‌های قدیمی مغولستان

ترکیب و طرح‌های فرش مغولستان که در شمال این کشور یافت شده است و زمان زیست اقوام هسیونگ نو، مشابهت‌های زیادی با فرش‌های شیردگ نشان می‌دهد. در هردو گونه‌ فرش مغولی حاشیه اطراف فرش باز و گستره بوده و یا عرضی برابر با بخش اصلی فرش دارد یا دقیقاً نیمی از عرض فرش را به‌خود اختصاص می‌دهد. ضمناً طرح موجود در حاشیه فرش، ارتباطی موضوعی با نقش‌مایه‌ی بخش اصلی فرش ندارد و بین حاشیه و بخش اصلی فرش یک حاشیه‌ی کوچک دیگر قرار گرفته است.

در عین حال نوع گره هر دو فرش ذکر شده (فرش‌های شمال مغولستان و فرش‌های شیردگ) فارسی یا نامتقارن است. فرش‌های نمدین هسیونگ نو حاشیه‌هایی دوخته شده به شکل پاره‌بافت‌هایی دارد. همین روش را در فرش‌های دیگری که در مغولستان به جهت پادری و زیرانداز بافته می‌شدند و به نام اوبلوگ مشهور هستند هم شاهد هستیم. البته این حاشیه‌های پاره‌بافت را گاهی در شیردگ‌ها هم می‌توان مشاهده کرد. هرچند در روزگار کنونی شیردگ‌ها بیشتر با کمک موی دام حاشیه دوزی می‌شوند.

نوع استفاده‌ مغول‌ها از زیرانداز

سنت مغول‌ها معمولاً این نبوده که از زیرانداز به‌عنوان نمایی برای نمایش صحنه‌های زندگی استفاده کنند. به همین دلیل است که تنها در فرش‌های اقوام هسیونگ نو صحنه‌های نبرد حیوانات مصور شده است. فرش‌های این قوم از نظر طرح و نوع تکنیک بافت شباهت بیشتری با فرش‌های منطقه‌ی پازیریک دارند که حدود ۵۰۰ سال پیش از این، فرش‌ها بافته شده‌اند.

لازم به ذکر است که دره‌ پازیریک که در منطقه‌ جنوب سیبری واقع شده فاصله‌ی چندانی با مرزهای شمالی مغولستان امروزی ندارد. به هر ترتیب نقش‌مایه‌های این فرش‌ها بیشتر صحنه‌هایی جانوری هستند و تکنیک‌های پیچیده‌ای نظیر استفاده از نمدهای رنگی در بین نمدهای عادی و همینطور گره‌های تخت در آن‌ها استفاده شده است. اما در سال‌های بعد، همین فرش‌های قوم هسیونگ نو هم به تاسی از فرش‌های دیگر مغولستان رو به استفاده از طرح‌های انتزاعی و مواد رنگ نشده آوردند. البته استفاده از نمدهای رنگ شده و طرح‌های موزاییکی امروزه هم در برخی فرش‌های مغولستان مشاهده می‌شود؛ اما آن را هنری وارداتی و مربوط به قزاق‌ها می‌دانند.

نوع نمد و پشم در فرش‌های مغولستان

محققان فرش‌های مغولی بر این باور هستند در قدیم فرش‌هایی که به عنوان زیرفرشی استفاده می‌شدند، از نمدهای اورتین اسگی بافته می‌شدند. نمد اورتین اسگی نمدهایی هستند که از اورتین نوس تولید می‌شوند.

در منطقه‌ی خالخا ممکن است در فصل تابستان تنها پشم‌های پشت گوسفند را بچینند و بعد آن را با پشم‌هایی که پیش از آن چیده‌اند و کناری گذاشته‌اند مخلوط کرده و بعد ترکیب حاصل را با پشم فصل پاییز مخلوط کرده و به این ترتیب بهترین نوع نمد را به‌دست آورند. در منطقه‌ی داریگانگا گاهی از ترکیب لایه‌های گلچین‌شده‌ای از نمدهای فصل‌های تابستان و پاییز نمد مورد نظر برای بافت فرش را فراهم می‌آورند. به همین دلیل نمدهایی که به شیوه‌های مختلف تولید شده را می‌توان به منظورهای مختلفی مورد استفاده قرار داد چه به جهت تولید فرش باشد و چه به جهت پوشش درهای یورت.

البته به دلیل اینکه پشم‌های مناطق مختلف مغولستان به هرحال تفاوت‌هایی باهم دارند فرش‌های تولیدی هم تفاوت‌هایی باهم خواهند داشت و حتی ممکن است در مناطقی اصلاً در فصل پاییز پشمی چیده نشود. در عین حال در برخی مناطق مغولستان در فصل زمستان پشم بره‌ها را هم می‌چینند که  این پشم بسیار لطیف را به‌عنوان لحاف و پوشش نوزادان استفاده می‌کنند. در منطقه‌ی خالخا بره‌ها را در فصل‌های تابستان یا پاییز به همراه گوسفندان بالغ پشم‌چینی می‌کنند و این پشم را جهت تولید نمدهای آخارین اسگی به کار می‌بندند.

معمولاً تمام نمدهای مورد نیاز خانواده را زنان می‌بافند و به این کار شیرمل اسگی ادلل می‌گویند. انتظار می‌رود دختران زمانی که به سن بیست سالگی می‌رسند تمام بافتنی‌ها و گره‌ها و دوخت‌ها را جهت تولید فرش و لباس و غیره آموخته باشند.

مغول‌ها کالاهای نمدی و ریسمان‌های بافته شده از مو را در مناطق روستایی نمی‌فروشند و هرکس باید خود آن‌ها را تولید کند .اما گاهی به زوجی که تازه ازدواج کرده‌اند به‌عنوان هدیه کالاهای نمدی هدیه می‌دهند. در این حال اعضای خانواده و همسایه‌ها (که در زمان‌های قدیم به یک خوتیل (بخش) تعلق داشتند)، هدایای خود را به زوج تقدیم می‌کنند. گاهی هم پیش می‌آید که فامیل‌ها دور هم جمع شوند، فرشی نمدین را به کمک هم ببافند و تقدیم زوج کنند.

برای دیدن آگهی‌های نمد فرش کلیک کنید

انواع فرش‌های نمدی مغولستان

از نمد بافته می‌توان محصولات زیادی تولید کرد و فرش‌ها جایگاه ویژه‌ای در این میان دارند. فرش‌ها را می‌توان به دسته‌هایی تقسیم کرد. تویرولگاها فرش‌های بزرگی هستند که کف چادر را با آن می‌پوشانند. فرش‌های کوچکتر شیردگ هستند که آن‌ها را روی تویرولگاها قرار می‌دهند. نوع دیگر فرش شیردنگی خولوی است که به فرش‌های باریک و دراز می‌گویند.

در نهایت اولبوگ‌ها هم هستند که اغلب به شکل مربع بوده و بیشتر به‌منظور نشستن استفاده می‌شوند. این اولبوگ‌ها را معمولاً روی شیردگ‌ها قرار می‌دهند. قرار دادن لایه‌های متعدد فرش روی هم نشان از تمول و مکنت خانواده دارد.

طرح و رنگ فرش‌های مغولستان

نمد ماده‌ای یک‌فرم نیست و می‌توان آن‌را با ضخامت‌های متفاوت تهیه کرد. همچنین رنگ و بافت آن هم با توجه به اینکه از چه پشمی استفاده کنیم متفاوت خواهد بود. هرچند نمد مورد علاقه‌ی مغولستانی‌ها بیشتر سفید است و تمایل دارند فرش‌های نمدین خود را با رنگ غالب سفید ببافند. اما نمدها به هر رنگی که پشم‌های دام‌های مغولی اجازه می‌دهند، تولید می‌شوند.

البته رنگ‌های غیر سفید آن بیشتر در زیر فرش‌ها (که در این حالت به این زیر فرشی در مغولستانی آر خسگ می‌گویند) برای افزودن ضخامت آن استفاده می‌شوند و یا در جایی دیگر که جلوی دیدگان نباشد، از رنگ‌های دیگر استفاده می‌کنند. گاهی هم از فرش‌های بافته شده با نمدهای رنگی به‌عنوان پوشش در استفاده می‌شود.

فرش‌های مغولی معمولاً به رنگ قهوه‌ای یا خاکی هستند. البته در فرش‌هایی که تحت تاثیر فرش‌های ایرانی هستند، رنگ قرمز و آبی هم کمابیش به‌چشم می‌خورند. از سده نوزدهم هم فرش‌هایی که بافته می‌شوند، تحت تاثیر فرش‌های چینی قرار دارند و نقش‌مایه‌های آن‌ها به طرح‌های چینی شبیه است. انواع فرش‌ مغولی معمولاً اندازه کوچکی دارند و در مغولستان داخلی (بخشی از مغولستان که اکنون استانی همسایه مغولستان و در شمال چین است) برای گره نامتقارن آن‌ها از پنبه بر روی نمد استفاده می‌شود.

مقاوم‌سازی نمد در فرش مغولی

برای نخ دوخت نمدها از پشم گوسفند استفاده نمی‌شود چون وقتی مرطوب شوند، کوتاه خواهند شد و این کار نهایی را خراب خواهد کرد. درست است که دوختن نمد آن را تقویت می‌کند، اما به هرحال بازهم گوشه‌های نمد در معرض شکافت قرار خواهند داشت. برای همین با استفاده از یال اسب بافته شده، دورتادور فرش‌های نمدین را می‌بافند تا نمد باز نشود و از شکل نیفتد.

گاهی برای این کار از موی گاومیش یا بز و گوسفند هم استفاده می‌شود. این موها از این لحاظ که در برابر پارگی هم بسیار مقاوم هستند، سودمند خواهند بود. موهای را همیشه به شکل زوج و کنار هم به کار می‌برند و آن‌ها را به قدری محکم می‌دوزند که نامرئی به‌نظر خواهند رسید.

کارکرد نمد در چادرهای مغولی

کارکرد زیراندازهای مغولی در تاریخ این کشور با یورت‌ها (چادرهای مغولی) گره خورده است. این چادرها با پوششی از نمدها پوشانده می‌شوند که بر روی آن‌ها با کمک فنی به نام شیرخ نقش و نگارهایی زیبا دوخته می‌شود.

تویرولگاها فرش‌های بالنسبه سنگینی هستند که از شیردگ‌ها ضخیم‌‌تر بافته می‌شوند. ممکن است فرش‌ها را به شکلی بافت که به شکل کف چادر باشند و دورادور آن‌ها را به شکل منحنی شکل داد. تویرولگاها را معمولاً به شکل جفتی می‌بافند و در دو سوی چادر قرار می‌دهند به شکلی که به سمت شمال اجاق باشند (به مغولی به این شیوه قرار دادن تویرولگاها خویمرین خوس تویرولگا می‌گویند.)

ممکن است فرشی به شکل نیم‌دایره در شمال اجاق قرار داد و بعد در دو سوی آن فرش دو فرش دیگر قرار داد. زمانی که می‌خواهند تویرولگاها را حمل کنند به‌دلیل وزن بالای آن‌ها، ممکن است آن‌ها را تکه تکه کنند تا راحت‌تر حمل شوند. کف چادر نزدیک در ورودی که سمت جنوب اجاق است فرشی پهن نمی‌کنند؛ زیرا بخش پایینی و بی‌اهمیت‌تر چادر است و معمولاً نوزاد حیوانات آنجا نگهداری می‌شوند.

عروس خانواده و دیگر افرادی که رتبه پایین‌تری دارند را روی پوست گوسفند (آدساگا) یا بز اسکان می‌دهند. زمانی که کف را با نمد و فرش نمدی می‌پوشانند، معمولاً این پوشش ساده بوده و تزیینی ندارد، چون کارکرد اصلی آن‌ها عایق کردن نسبت به یخ‌زدگی بیرون از چادر است. در حالتی که مکنت خانواده اجازه دهد، مطلوب است یک شیردگ که با شیردگ‌های اطراف اجاق تناسب دارد، را بالای آن‌ها قرار داد. به این شیردگ (فرش نمدین) خویمور می‌گویند. این سه شیردگ را به‌عنوان نشیمن‌گاه و محل خواب استفاده می‌کنند. چون اغلب چادرهای معمولی اولوبوگ ندارند. سمت جنوبی هر شیردگ هم نوارهای فرش نمدین باریک به نام شیردنگی خولوی قرار می‌دهند.

اولبوگ، فرش کوچک و راحتی

اولبوگ‌ها نیز از انواع فرش مغولستان هستند که کوچک بوده که تنها جای نشستن یک نفر را دارند و لزوماً بافته نیستند. ممکن است اولبوگ تنها از نمد باشد و یا پوششی از ابریشم چینی داشته باشند. گاهی فرش‌های اولبوگ را به شکل اولبوگ توشلگ قرار می‌دهند تا هم زیر و هم پشت از این فرش‌ها استفاده کنند. معمولاً افراد محترم و مسن روی اولبوگ توشلگ می‌نشینند.

برای تولید اوبلوگ‌هایی که به‌عنوان پوشش در استفاده می‌شوند، از نخ‌هایی استفاده می‌کنند که از پشم شتر تولید شده‌اند. دوخت این فرش‌ها از قسمت وسط آغاز می‌شود تا نمد تکان نخورد. نخ‌ها را داخل نمد گره نمی‌زنند بلکه آن را دور نمد می‌پیچند و می‌دوزند. زمانی که دوختن نخ‌ها به نمد به شکل منظم انجام گیرد، سمت پایین و بالای نمد به شکل یکدست به نظر خواهند رسید.

گوداس، فرش مربعی

نوع دیگری از فرش هم هست که به شکل مربع و نمدین بوده و گاه به‌عنوان جای خواب استفاده می‌شود. این فرش‌ها را گوداس می‌نامند.

اسگی اوود – فرش نمدین سه گوش

یکی دیگر از انواع فرش مغولستان و زیراندازهای مغولی که در مغولستان وجود دارد، شبیه شیردگ است اما طرحی متفاوت دارد. این فرش‌ها که اسگی اوود نام دارند تنها سه‌گوشه دارند و گوشه چهارم معمولاً زیر نمدهای کف مخفی می‌شود.

الگوچ یا نمنی – فرشی نمدین کوچک

نوع دیگری از نمد بافته که به‌عنوان فرش هم در بین مغول‌ها استفاده می‌شود، الگوچ یا نمنی نام دارد. این نوع بافته‌ی نمدی را معمولاً پشت حیوان‌های بیمار، کم سن، یا اسب‌های سواری می‌اندازند.

شیردگ یا فرش نمدین

شیردگ از سده‌های گذشته توسط مغول‌ها مورد استفاده گسترده داشته است و نسل‌های متمادی روش‌های بافت آن را به هم منتقل ساخته‌اند. هر عضو خانواده‌ی مغولی شیردگ یا فرش نمدین مخصوص خود را دارد و این شیردگ‌ها را نمی‌توان به دیگر اعضای خانواده داد و یا حتی در اختیار مهمان‌ها قرار داد. زیرا برای هر مهمان شیردگ مخصوصی از پیش تهیه شده است که وقتی مهمان‌ها به یورت میزبان مراجعه می‌کنند، از شیردگ‌های خاص خود استفاده می‌کنند.

فرش‌های نمدین مغولستان به‌قدری در فرهنگ این کشور خشک اهمیت دارند که در زمان‌های قدیم وقتی نوزادی متولد می‌شد، بلافاصله پس از تولد او را روی این فرش‌ها می‌گذاشتند. شیردگ گرما را به مغول‌ها هدیه داده و در برابر صدا و آتش عایق است. به‌علاوه این فرش‌های زیبا چه زمان تولید و چه زمان مصرف و حتی پس از از بین رفتن محیط زیست را آلوده نمی‌کنند.

این فرش‌های نمدین را، هم می‌توان به شکل دستی بافت و هم آن‌ها را در کارخانه‌ها تولید نمود. برای تولید این فرش نخست باید پشم چیده شده از گوسفند را تمیز نمود و بعد با کوبیدن پشم و مالیدن آن، نمد را تولید کرد. پس از این، فرش نمدین را مستقیماً به نمدی که مخصوص آن ساخته شده می‌دوزند.

نخ‌هایی که نمدها را بهم می‌بافند از پشم شتر بهم تابیده حاصل می‌کنند. مردمان مغول برای تابیدن این پشم شتر هم تنها از دستان هنرمند خود کمک می‌گیرند. سبک و طرح و نقش‌مایه‌ی فرش‌های نمدین شیردگ بسته به کاربردی است که برای آن در نظر گرفته‌اند و می‌تواند طرح کوهستان، آسمان، آب و شکل‌های حیوانات و اشکال هندسی را بر خود داشته باشد.

فرش‌های نمدین شیردگ را جهت استفاده روزمره به شکل‌های مختلف مورد استفاده قرار می‌دهند. برای مثال، می‌توان شیردگ‌ها را به‌عنوان وسیله‌ی حمل وسایل به‌کار گرفت و یا در محیط‌های داخلی از آن به‌عنوان فرش، پوشش مبلمان، پتو و روانداز و یا حتی برای تزیین خانه به‌عنوان آویز استفاده کرد. اگر این فرش را به‌جای آویز استفاده کنیم، باید وزن کمتری داشته باشد. از آنجا که شیردگ را برای مصرف روزمره به‌کار می‌گیرند، آن را به شیوه‌ای تولید می‌کنند که هم به‌راحتی قابل شست‌شو باشد و هم بتوان آن را در خشکشویی تمیز کرد.

امروزه نسل جوان کمتر از نسل پیشین خود به شیردگ‌ها علاقه نشان می‌دهند و به همین دلیل است که شیردگ‌های زیبا آرام‌آرام در حال از بین رفتن هستند. برای حفظ این فرش نمدین زیبا و ماندگار و احترام به فرهنگ و سنت باستانی مغولستان، دولت این کشور شیردگ را در سال ۲۰۱۲ میلادی به‌عنوان میراث ماندگار به ثبت یونسکو رساند. البته با اینکه اقبال نسل جوان به شیردگ کمتر از گذشته شده است، هنوز هم این فرش نمدین را می‌توان در جای‌جای این کشور باستانی یافت. حتی در پایتخت مغولستان به نام اولان باتور هم فروشگاه‌های زیادی هستند که شیردگ‌های دستباف را به فروش می‌رسانند.