بررسی تاریخچه و ویژگی‌های فرش روسی

فرش روسی فرشی است که در دسته فرش‌های غربی جای می‌گیرد و تاریخچه قدیمی و سابقه‌ای طولانی را به یدک می‌کشد. البته فرش روسی به انواعی مختلفی تقسیم می‌شود: از جمله:

• فرش داغستانی
• فرش چچنی
• فرش آواری
• فرش بسارابیایی  
• فرش چرکسس

تاریخ مختصر روسیه

روسیه کشوری است که از شرق اروپا تا شمال آسیا امتداد دارد. این کشور با وجود فروپاشی شوروی، هم از نظر فرهنگی و تاریخی وارث آن کشور است و هم از نظر وسعت با اختلاف بزرگترین کشور جهان محسوب می‌شود.

در سده دهم میلادی منطقه‌ای که امروزه روسیه نام دارد، با الهام از فرهنگ بیزانسی حاکم بر اطراف خود و با قبول مذهب ارتدکس حیات خود را به شکلی نو آغاز کرد. نخستین تزار (امپراتور) روسیه، ایوان چهارم واسیلیویچ (حاکم بین سال‌های ۱۵۴۷ تا ۱۵۸۴ میلادی) بود که به نام ایوان‌مخوف هم شناخته شده است. او روسیه را به شکل کشوری با حکومت متمرکز درآورد و همین موضوع آغازی شد بر تاسیس کشور روسیه تزاری که تا سال ۱۹۱۷ میلادی دوام آورد. 

در طی چند سده روسیه با اکتشاف، جنگ و الحاق کشورها، مناطق زیادی را به سرزمین خود افزود و تبدیل به امپراتوری روسیه شد. از نظر تاریخی امپراتوری روسیه سومین امپراتوری بزرگ تاریخ است و از لهستان در اروپا تا آلاسکا در آمریکای شمالی را در بر می‌گیرد.

مختصری درباره کشور روسیه

در سال ۱۹۹۱ کشور اتحاد جماهیر شوروی سوسیالیستی فروپاشید و تبدیل به پانزده جمهوری مستقل شد. این جمهوری‌ها به‌ترتیب مساحت روسیه، قزاقستان، اوکراین، ترکمنستان، ازبکستان، بلاروس (روسیه سفید)، قرقیزستان، تاجیکستان، آذربایجان، گرجستان، لیتوانی، لتونی، استونی، مولداوی و ارمنستان هستند. 

تمام این جمهوری‌های جدید با توجه به مکان جغرافیایی‌شان وارثان فرش‌هایی شدند که در جای‌جای بزرگترین کشور جهان بافته می‌شد. 

در کنار این‌ها قومیت‌هایی هم بودند که به کار بافت فرش اشتغال داشتند و پس از فروپاشی کشور شوروی هر کدام به جمهوری‌ جداگانه‌ای مرتبط شدند. مثلاً قومیت آوار، چرکس و چچن به روسیه، قره‌قالپاق به ازبکستان، قزاق به قزاقستان، قرقیز به قرقیزستان، تاجیک به تاجیکستان، ترکمن به ترکمنستان و ازبک به ازبکستان تعلق دارند.  

هرکدام از قومیت‌ها، فرش‌های خاص خود را دارند. اما از آنجا که موضوع مقاله کنونی معرفی انواع فرش روسی است، به فرش‌های منطقه روسیه (و از جمله فرش‌های چچنی، چرکسی و آواری) خواهیم پرداخت.

ورود فرش‌های اسکاندیناوی به روسیه

در سده پانزدهم از طریق تجارت با وایکینگ‌های شمال اروپا، بافت فرش به روسیه وارد شد.

• فرش‌های اسکاندیناوی که به فرش‌های ریا مشهور بودند، به جهت حفظ فرد در برابر اقلیم سرد منطقه بسیار سودمند بودند.
• زنان منطقه اسکاندیناوی معمولاً فرش‌های ریا را با پشم و بر روی دارهایی که خود در خانه نصب کرده بودند، می‌بافتند و از این فرش‌ها به عنوان پوشش و لباس هم استفاده می‌کردند. 
• این فرش‌ها به عنوان روکش رختخواب و عایق حرارتی خانه نیز کاربرد داشتند. پیش از بافت فرش‌ها، از پوست حیوانات برای این منظور استفاده می‌شد. 

با ابداع فرش‌ها و با توجه به اینکه فرش هم سبک‌تر از پوست حیوانات بودند و هم در آب و هوای بسیار سرد و بارانی یا برفی منطقه با سرعت بیشتری خشک می‌شدند،به مرور جایگزین پوست حیوانات شدند.

فرش قفقازی، فرشی با هویت ایرانی

برای قرن‌ها، قفقاز و ترکستان متعلق به ایران بودند. اما در سال ۱۸۱۳ منطقه شمالی این بخش‌ها مطابق با عهدنامه گلستان، به امپراتوری تزاری روسیه انتقال داده شد و واسطه این عهدنامه هم کشور انگلستان بود. به هر حال در سال ۱۸۲۸ انگلستان بازهم در عهدنامه‌ای دیگر کنار کشور روسیه قرار گرفت و باعث امضای عهدنامه ترکمنچای شد. در ترکمانچای امکان جداسازی بخش باقیمانده قفقاز از ایران به روسیه تزاری داده شد. 

فرش‌های بافته شده در مناطق قفقاز و ترکستان که به واسطه این عهدنامه، از ایران جدا شده بودند، جزء مشهورترین فرش‌های جهان محسوب می‌شدند. به این شکل صادرات این فرش‌ها به اروپا و آمریکای شمالی سود سرشاری را عاید امپراتوری تزاری کرد. در حقیقت فرش‌های قفقازی، فرش‌هایی ایرانی ولی در اشغال روس‌هاست.

فرش اوکراینی شبیه به فرش روسی

در منطقه همسایه روسیه یعنی اوکراین، فرش‌هایی بافته می‌شدند که تعداد آن ها پایین بودند. 

• معمولاً بافت اوکراینی پرزی گره‌دار داشت که پرزهای آن مشابه قالی‌های پرز کوتاه بسارابیایی بود. 
• طرح فرش‌های اوکراینی از صحنه‌های مردمی همراه با الهام از فرش‌های ابوسون و ساوونری فرانسه تشکیل می‌شد. 
• همچنین در بافت فرش‌های این خطه از فرش‌های شرکت فرش‌بافی آکس‌مینستر انگلستان و شرکت‌های فرش سلطنتی ویلتون و همین‌طور فرش‌های مشهور به سوزنی الهام گرفته می‌شد.

فرش پازیریک

فرش پازیریک که قدیمی‌ترین فرش پرزدار جهان است و در موزه دولتی هرمیتاژ سن‌پترزبورگ روسیه نگهداری می‌شود. این فرش به نام دره پازیریک نامیده شده که در منطقه آلتای در جنوب روسیه واقع شده و بخشی از خاک این کشور است. 

این فرش در سال ۱۹۴۹ توسط باستان‌شناس روس سرگئی رودنکو (زندگی بین سال‌های ۱۸۸۵ تا ۱۹۶۹) و در مقبره‌ای در دره پازیریک کشف شد. فرش پازیریک حدوداً در سده پنجم یا چهارم پیش از میلاد بافته شده است. هویت بافنده و اینکه این فرش باستانی در کجا بافته شده، محل بحث است. اما روس‌ها با توجه به طرح‌ها و ویژگی‌های این فرش، آن را از جمله فرش‌های باستانی دیار خود و مربوط به تمدن روس‌های باستان می‌دانند و آن را فرش روسی محسوب می‌کنند.

عادت روس‌ها در آویزان کردن فرش

در زمان حکومت شوروی بر منطقه‌ی روسیه دولت به ساخت خانه‌هایی جمعی و در تعداد بالا مبادرت کرد که قیمت پایینی داشتند تا مردم به راحتی بتوانند آن را تهیه کنند. این خانه‌ها که خروشچیوکا نام داشتند. خانه‌هایی ارزان و در عین حال با ساخت نه چندان دلپذیری بودند. 

این خانه‌ها جهت حفظ مردم روسیه از سرمای جانسوز آن دیار صرفاً دیواری باریک و بتنی داشتند که جوابگوی سرمای بی‌رحمانه هوا و سر و صدای همسایه‌ها نبود.

روس‌ها برای حل این مشکل چاره‌ای اندیشیدند. به این ترتیب که مانند فرشینه‌های سده‌های میانه شروع به آویزان کردن فرش روسی بر روی دیوارهای خانه‌هاشان کردند تا با گرمای این فرش‌های ضخیم، خانه‌های خود را در برابر سرما و صدا عایق سازند. در عین حال به این ترتیب از جنبه دکوراسیون این فرش‌ها هم بهره می‌بردند و می‌توانستند تمکن مالی صاحبخانه را با توجه به کیفیت فرش روسی استفاده شده، به نمایش بگذارند. 

در اوکراین هم این سنت وجود داشت و به فرش‌هایی که دیوار خانه‌ها را زینت می‌بخشیدند نام “گلیمی” داده بودند.

نقش فرش‌های روسی در آن زمان در جامعه روسیه بسیار با نقشی که ما مثلاً برای فرش‌های ایرانی کشورمان قائلیم، تفاوت داشت. این به معنای کاهش ارزش سنتی فرش در روسیه نبود بلکه برعکس به این شکل فرش کاربرد جدیدتری یافته بود که علاوه‌بر گرم کردن خانه، نشان از مکنت و وضعیت مالی صاحب خانه هم داشت.

البته به دلیل پیروی از باوری قدیمی و خرافی که در میان ملت روس رواج داشت، مبنی بر اینکه اگر فرش را با میخ به دیوار بکوبیم، باعث شکاف در خانواده خواهد شد، روس‌ها فرش‌های خود را با بخیه‌هایی به روی دیوار محکم می‌کردند. 

البته این سنت هنوز هم کمابیش در بین مردمان روسیه حفظ شده و امروز هم در خانه‌های زیادی شاهد این هستیم که یک فرش روی زمین قرار دارد و فرش دیگر به روی دیوار محکم شده است.

 وقتی فرشی را روی دیوار آویزان می‌کنیم مزایای زیر را می‌تواند داشته باشد:

• عایق‌سازی اتاق در برابر سرما و صدا
• مخفی کردن ترک‌های احتمالی دیوار
• بخشی از دکور منزل
• نوعی مد
• کمک به حفظ شاکله فرش و پاکیزگی آن

نگاهی به انواع فرش روسی

هرکدام از قومیت‌هایی که در روسیه سکونت داشتند و دارند، از لحاظ فرهنگی و آداب رسوم با یکدیگر تفاوت داشته و حتی در صنایع دستی ماندد فرش و گلیم و دیگر بافته‌ها نیز روش بافت‌های مخصوص خود را دارند. در ادامه انواع فرش هایی که در روسیه بافته می‌شده بیشتر آشنا خواهیم شد:

• فرش‌های داغستانی
• فرش‌های تاباساران
• فرش‌های آواری
• فرش‌های دربند
• فرش‌های چی‌چی
• فرش پره‌پدیل
• فرش سوماک اژدها
• فرش سوماک

فرش‌های داغستانی

داغستان جمهوری در جنوب روسیه و منطقه‌ شمال‌شرقی قفقاز است که در سواحل دریای خزر واقع شده است. داغستان مرکز فرش‌های دستباف روسیه است. ویژگی منحصربه‌فرد فرش‌های داغستان، گل سرسبد فرش روسی، طرح‌های غنی و رنگ‌های شفاف و زیبای آن است. تمام نقش‌مایه‌ها با دقت و ظرافت بر فرش‌ها نقش می‌بندند و این فرش روسی را به گونه‌ای بدیع و چشم‌نواز در می‌آورند. 

• فرش‌های داغستانی نوعی فرش روسی بوده و بیشتر به شکل فرش نماز و محراب هستند. در فرش‌های منطقه داغستان محراب همیشه شش‌گوش بوده و معمولاً حاشیه محراب به طور تکرار شونده با لوزی‌هایی کنار هم، احاطه شده است که درون هر کدام گلی به شکل چند رنگ دیده می‌شود. 
• رنگ اصلی زمینه معمولاً در این فرش‌ها طیفی از رنگ عاجی است. 
• فرش‌های داغستان بسیار محبوب بوده و کلکسیونرها به شدت به دنبال انواع قدیمی‌تر و نفیس‌تر این فرش هستند.  
• فرش‌های داغستان با گره ترکی یا متقارن بافته می‌شوند.
• ترکیب رنگ‌های سرد و گرم ویژگی بارز فرش‌های داغستان است.

تزیینات فرش‌های داغستانی

فرش‌های پرزدار داغستان طبق تزئیناتی که دارند به یازده نوع اصلی تقسیم‌بندی می‌شوند که نام آن‌ها از محل بافتشان گرفته شده است. 

• در منطقه جنوب داغستان ۸ نوع فرش به نام‌های آختی، میکراخ، دربند، روشول، تاباساران، خیو، کاسومکنت و روتول داریم. 
• در منطقه شمال داغستان فرش‌های پرزدار داغستان روسیه سه نوع اصلی آوار یا تلیاراتا، کومیک یا جنگتوای و کازانیشه را داریم. 

البته امروزه برخی ازاین انواع دیگر بافته نمی‌شوند. و برخی دیگر هم در هم ادغام شده و طرح‌های یکی با دیگری ترکیب شده است.

هنر فرش‌بافی در داغستان

از آنجایی که فرش‌های پرزدار داغستان بیشتر در جنوب این منطقه روسیه بافته می‌شوند، به چهار نوع که از نظر تزئینات، تراکم گره و طول پرز باهم فرق دارند،تقسیم می‌شوند:

• نوع لزگی: شامل آختی، میکر آخ، کاسومکنت
• نوع دربند: شامل فرش دربند
• نوع روتول: شمال فرش روتول
• نوع تاباساران: شامل روشول، خیوو تاباساران

در فرش‌های نوع خیو ویژگی بارز پرزهای بلند (تا ۶میلی‌متر) و تراکم گره (۱۷۶۴ گره در هر ده سانتی‌مترمربع) است. در فرش‌های دیگری که ذکر شدند تراکم گره در واحد ۱۰ سانتیمتر مربع معمولاً کمتر از ۱۶۰۰ است.

فرش‌های تاباساران

سابق بر این فرش‌های تاباساران به قدری در میان مردم تاباساران (قبیله‌ای لزگی زبان در منطقه داغستان روسیه) گرانقدر بود که هر خانواده که یکی از این فرش‌ها را می‌فروخت و بیش از شش ماه می‌توانست با پول آن به راحتی زندگی کند. قیمت این فرش‌ها برابر با یک زوج اسب یا چند راس گوسفند بود.

فرش‌های تاباساران از نظر دوام با دیگر فرش‌ها فرق دارند. راز این دوام استفاده از فن ویژه‌ای برای تولید نخ تابیده با کیفیت بالاست. برای این کار پشم چیده‌شده از گوسفندانی که در ارتفاعات چرا می‌کنند، با رنگ‌های طبیعی مختلف گرفته شده از گیاهانی نظیر پوست گردو، زرشک و خاراگوش رنگ می‌کنند.

در گذشته در هر خانه‌ای یک دستگاه بافت پارچه یا جولایی بود. زمانی که این دستگاه استفاده نمی‌شد آن را جمع کرده و جایی می‌گذاشتند. هر دختر تاباسارانی همیشه دو فرش بزرگ و یک فرش کوچک در جهیزیه خود داشت. در عین حال حداقل یکی از فرش‌های جهیزیه دختر باید توسط خود او بافته می‌شد و گاه پیش می‌آمد خود عروس در بافت فرش خود کمک می‌کند.

در زمان‌های قدیم، برای بررسی کیفیت فرش بافته شده اسب‌ها را روی فرش به حرکت در می‌آوردند. بعد فرش برای چند روز در باران و زیر نور خورشید قرار داده می‌شد و گاهی هم آن را درون آب غوطه‌ور می‌ساختند. در این حال پس از پشت سر گذاشتن این آزمون‌ها، فرش باید شکل و فرم طبیعی و معمول خود را حفظ می‌کرد. تنها در آن زمان بود که مهر تائیدی بر کار زن بافنده زده می‌شد. 

بهترین فرش‌های تاباساران می‌توانستند تا بیش از سیصدسال مورد استفاده خانواده و مالکین خود قرار گیرند.

بافت فرش‌های تاباساران

اغلب فرش‌های داغستان و تاباساران را یکی می‌گیرند. اما تنها در منطقه جنوب داغستان است که هنر فرش‌بافی حفظ شده است و فرش روسی از این نقطه مرکزی نمود یافته است. این کار دشوار را منحصراً زنان انجام می‌دهند. فرش را یک زن بافنده به همراه دوستان و همسایگان و خویشاوندان خود می‌بافد. گاه اتفاق می‌افتد که تا شش زن روی یک ماشین بافت کار می‌کنند.

فرش را با گره‌زدن می‌بافند. برای زنانی که بافندگانی حرفه‌ای باشند تا دو ثانیه طول می‌کشد تا یک گره بزنند و معمولاً هر زن در طول روز حدود هشت‌هزار گره می‌زند. جالب این است که در یک فرش کوچک می‌توان بیش از سه میلیون گره اینچنینی را شمارش کرد.

نخ‌های سفید را روی ماشین بافنده می‌کشند. این نخ‌ها یه شکل بوم نقاشی عمل می‌کنند که نقاشی طرح فرش بر روی آن‌ها بافته خواهد شد. به این شکل بافندگان با نخ‌هایی چند رنگ شروع به گره زدن می‌کنند و طرح به تدریج بر روی فرش کامل می‌شود. فرش‌های کوچکی که به این شیوه بافته می‌شوند را به عنوان دکور روی دیوار خانه نصب می‌کنند.

کیفیت بافت فرش تاباراسان

وقتی فرش بافته شد، گرد و خاک روی آن تکانده شده و آن را به حیاط می‌برند. در حیاط زنان بافنده‌ای که روی آن کار کرده‌اند به دورش حلقه زده و می رقصند. این نشانه پایان کاری سخت است. به این شکل زنان بافنده، انرژی مثبت خود را به فرش می‌بخشند. زنان مجردی که در بافت فرش نقشی نداشته‌اند، اجازه ندارند در رقص محلی شرکت کنند.

یک فرش تاباساران واقعی با رنگ‌های طبیعی بسیار گران است و حتی قیمتی فراتر از فرش‌های ایرانی دارد. امروزه فرش‌های تاباساران را در بهترین موزه‌های پاریس، لندن، توکیو و همین‌طور خانه اشراف‌زادگان می‌توان یافت. این فرش‌ها معمولاً در مسابقات بین‌المللی بهترین فرش‌ها مقام نخست را به خود اختصاص می‌دهند.

فرش‌های آواری

نوعی فرش روسی که در میان قوم آوار که قومی در داغستان روسیه است بافته می‌شود. قوم آوار قومی هستند که در شمال قفقاز و بین دریاهای سیاه و خزر زندگی می‌کنند. این قوم به بافت فرش‌هایی اشتغال دارند که طرح غالب آن یک لوزی قلاب‌دار به رنگ قرمز روشن بر زمینه‌ای به رنگ آبی سیر است. فرش‌های آوار با گره ترکی یا متقارن بافته می‌شوند.

فرش‌های دربند

دربند که امروزه دربنت نامیده می‌شود، شهری در داغستان روسیه است که در نزدیکی دریای خزر واقع شده است.

فرش‌های دربندی در واقع نوعی فرش قفقازی هستند که در بندر دربنت کنونی بافته ‌می‌شوند. این فرش روسی بسیار از طرح منقش بر فرش‌های داغستان تبعیت می‌کند و در عین حال نقش‌مایه‌هایی از گل‌های هندسی و شبکه‌شبکه دارد. فرش‌های دربند با گره ترکی یا متقارن بافته می‌شوند.

در سال ۱۹۸۲ در شهر دربند موزه فرشی افتتاح شد که نزدیکی یک کلیسای ارمنی ساخته سال ۱۸۷۰ بود. با توجه به تاریخ هزارساله تولید فرش در این محل جهانگردان بسیاری جذب این موزه شدند. بسیاری از جهانگردان به این موزه شتافتند که فرش تاباساران واقعی را از نزدیک ببینند.

فرش‌های چی‌چی

فرش چی‌چی نوعی فرش روسی و از زیر شاخه‌های فرش داغستانی است که توسط قبیله‌ی چچن که ساکنین کوهستان‌های شمال‌غربی داغستان هستند، بافته می‌شود. فرش‌های چی‌چی بسیار کمیاب و به تبع آن محبوب کلکسیونرها هستند. حاشیه این فرش‌ها معمولاً آبی یا قرمز  بوده و با گره ترکی یا متقارن بافته می‌شوند.

یکی از محبوب‌ترین نقش‌های فرش‌های چی‌چی الگوهای کوچک و تکرار شونده‌ موزائیکی هستند که در یکی از حاشیه‌های آن‌ها در اغلب موارد ردیفی از گل هشت‌پر بافته می‌شود و در دو طرف این حاشیه ردیف‌هایی از جداکننده‌های با الگوی یونانی و معمولاً به شکل قلب بافته می‌شود.

فرش پره‌پدیل

فرشی از خانواده فرش‌های قفقازی که به آن پیرابدیل و پرپدیل هم می‌گویند. نقش‌مایه این فرش روسی شاخ قوچ است که امکان دارد در سراسر فرش تکرار شود. پدرابدیل شهری در جنوب شرقی منطقه کوبا در داغستان روسیه است.

فرش سوماک اژدها

سوماک اژدهای منطقه داغستان، نوعی زیرانداز است که فرق آن با گلیم آن است که پودها در آن به جای عنصری در ساختار فرش، تولیدکننده الگوهای دکوراتیو هستند. این زیراندازها معمولاً بسیار ریزبافت بوده و نقش‌مایه‌ها در آن بسیار ظریف و دقیق نمایش داده می‌شوند.

سوماک اژدها عتیقه‌ای مربوط حدود ۱۸۸۰ میلادی با پشم طبیعی و رنگ‌های ارگانیک از داغستان روسیه است.

فرش سوماک

نوعی فرش به نام سوماک هم در منطقه داغستان با فن خاصی در بافته می‌شود. به این ترتیب که در سمت پشت فرش، نخ‌های بلند پشمی (به طول حداکثر ۱۵ سانت) روی آن حفظ می‌کنند. به این شکل فرشی که بافته می‌شود، بسیار نرم و گرم خواهد بود و معمولاً به عنوان زیرانداز استفاده می‌شود.

برای دیدن آگهی‌های فرش دستباف در دیوار کلیک کنید

میزان تولید فرش روسی

فرش‌های روسی اوایل سده بیستم که برخی در مناطق پهناوری از سیبری (در مرکز و شرق روسیه) بافته می‌شدند و از طرح‌های مردمی  استفاده می‌کردند. پس از انقلاب مردمی روسیه در سال ۱۹۱۷ دولت تازه تاسیس شوروی، تمام ارکان تولید و صنعت فرش را بر عهده گرفت و در ابتدا این کار تولید فرش‌های روسیه را بسیار کاهش داد. اما پس از پایان جنگ جهانی دوم به واسطه تقاضای جهانی و علاقه بسیار کشورهای غرب به فرش‌های شرق و خطه روسیه تولید فرش روسی گسترش یافت.

سخن پایانی

فرش روسی فرشی بسیار زیباست و با سابقه‌ای هزارساله، بیشتر در منطقه داغستان و بخش جنوبی آن بافته می‌شود. در میان فرش‌های روسی، بی‌شک زیباترین و بادوام‌ترین آن‌ها فرش تاباساران است که در منطقه جنوب داغستان بافته می‌شود و محبوب‌ترین فرش این دیار محسوب می‌شود. 

این فرش را می‌توان در بهترین موزه‌های جهان سراغ گرفت و با مشاهده آن از نزدیک به ظرافت و زیبایی آن واقف شد. فرش تاباساران به قدری محکم و بادوام بافته می‌شود که از مراحل بسیار سخت آزمون، سربلند بیرون می‌آید و قیمتی فراتر از فرش‌های ایران که زبانزد خاص و عام هستند، دارد.

***