فرش اسپانیایی، دست‌بافته‌ای شرقی در دل اروپا

احتمالا در اینکه بافت فرش سنتی شرقی است، شکی در میان پژوهشگران عرصه فرش وجود ندارد. با این حال انتقال این سنت بافندگی به غرب دنیا موجب شد چند قرن بعد از آنکه فرش‌های شرقی دنیا را فتح کردند در دل اروپا هم مکتب‌های بافت فرش شکل بگیرد. به گونه‌ای که اکنون می‌توان جغرافیای بافت فرش را به دو دسته کلی فرش‌های شرقی و غربی تقسیم کرد. در میان فرش‌های غربی، قدیمی‌ترین آن‌ها فرش اسپانیایی است.

رد اولین فرش‌های بافته شده در اسپانیا را جایی حوالی قرن دوازدهم گرفته‌اند. سرزمینی که به جز فرشبافی بسیاری دیگر از عناصر فرهنگی و تمدنی‌اش با مظاهر شرقی در هم آمیخته شده. چه اینکه اسپانیا یا شبه جزیره ایبری سرزمینی بود که بین اسلام و مسیحیت دست به دست شده بود و همین مسئله تاثیر فرهنگی زیادی روی آن گذاشته بود. از این رو بسیاری از پژوهشگران فرش می‌گویند که دستباف‌های شرقی در اسپانیا رنگ و بوی غربی به خود گرفت و وارد دنیای غرب شده است. 

به هر روی قرن دوازده میلادی را می‌توان قرن بافت فرش در اروپا دانست که از روستاهای مورچیا و اندلس به سرتاسر اروپا تسری پیدا کرد و موجب شد این روزها در دنیا چیزی به اسم فرش اسپانیایی داشته باشیم. 

تاریخچه فرش در اسپانیا

اسپانیا در جنوب غربی اروپا جایی بود که فرهنگ شرقی را با فرهنگ غربی آمیخت. اولین بار این وقتی امویان اندلس را فتح کردند با خود صنعت نساجی توسعه یافته را هم به این سرزمین آوردند. اسپانیا سرزمین مستعدی برای پرورش دام بود و از همین رو به یک تامین‌کننده مهم  پشم برای صنایع نساجی تبدیل شد. در کنار نساجی و بافت پارچه مسلمین با خودشان هنر بافت فرش و زیرانداز را هم به اسپانیا آوردند. چنین بود که هنر بافت فرش به عنوان یک هنر بومی وارد اروپا شد. 

معروف است که ملکه الینور کاستیل وقتی با شاه ادوارد یکم ازدواج کرد و از آن پس اولین فرش‌های اسپانیایی را حوالی قرن سیزدهم وارد انگلستان شد. او کاخ زیبای پست مینیستر را با منسوجات زیبای اسپانیایی آراست و به این ترتیب ثروت خانوادگی‌اش را هم به رخ کشید. این خود نشان می‌دهد که نخستین فرش‌های بافته شده اسپانیایی کاربرد درباری داشته و هنوز فرش در میان مردم این کشور و بافندگان به کالایی مردمی تبدیل نشده بود. 

به هر روی در میان اسناد تاریخی و بقایای باقی مانده از کاخ‌ها می‌توان چنین فهمید که رد فرش اسپانیایی به جایی بین اواخر قرن یازدهم و اوایل قرن سیزدهم باز می‌گردد. برای نمونه به جز دربار انگلستان بقایای فرش اسپانیایی در دربار خلفای مصر هم یافته شده که نشان می‌دهد جایی حوالی سال ۱۱۲۴ میلادی فرش‌هایی از اسپانیا به مصر صادر شده است. پاپ ژان پل بیست و دوم هم حوالی قرن سیزدهم سفارش بافت چند قالی اسپانیایی را داد که نشان می‌دهد فرش‌های این سرزمین در حال فتح دربارهای اروپایی بودند. 

قرن پانزدهم قرن توسعه فرشبافی در اسپانیا بود. در این سال‌ها شما در آلکاراز، لتور، آلپو جارا، کوئنکا، گرانادا، مادرید، آلمریا و کوردوبا می‌توانستید کارگاه‌های بافت قالی ببیند. 

در بسیاری از خانه‌ها هم دار قالی وجود داشت و بافت قالی کاری زنانه و خانگی بود. در این سال‌ها انواع فرش اسپانیایی بازارهای بیشتری را فتح کردند و بنادر فراوانی که در اسپانیا یک مرکز اقتصادی بودند ،در کار صادرات دستباف‌های مردم این سرزمین هم بودند. طبق آمارهای کنونی در حال حاضر اسپانیا سه‌درصد فرش دستباف بازار اروپا را تامین می‌کند. 

ویژگی‌های فرش اسپانیایی

همانطور که گفتیم اسپانیا یکی از اولین مکاتب بافت فرش در اروپاست. همین مسئله هم موجب شده که اگرچه سنت بافت فرش با تاخیری تاریخی به این سرزمین رسیده اما فرش‌های اسپانیایی در میان همتایان اروپایی خود،× صاحب سبک هستند. 

• یکی از مهم‌ترین ویژگی‌های فرش اسپانیایی نوع گره آن است. گرهی که به «گره اسپانیایی» مشهور است. گره اسپانیایی را گره «تک تاری» هم می‌گویند. این گره تنها بر یک تار بسته می‌شود  و به تناوب و رج به رج  هم تکرار می‌شود. از این گره برای بافت طرح‌های بسیار نفیس استفاده می‌شود.  
• جنس پرزها در فرش اسپانیایی هم از پشم است. پشم گوسفندان فراوانی که در این سرزمین پرورش پیدا می‌کنند و در یک فرایند ریسندگی و رنگرزی آماده بافت فرش می‌شوند. 
• در طرح‌های اولیه فرش‌های اسپانیایی نقش برگ، گل و درخت تاک بسیار زیاد دیده می‌شود که نشانی از تلفیق فرهنگ اسلامی و مسیحی در بافت فرش است. همچنین در بسیاری از فرش‌های بافته شده قدیمی در اسپانیا نقش ستاره دیده می‌شود که می‌توان آن را به ریشه‌های یهودی در سنت فرشبافی اسپانیا نسبت داد.  
• در مجموع دقت در نقش‌های قدیمی فرش اسپانیایی به ما نشان می‌دهد که در بافت فرش اسپانیایی نمادهای اسلامی، چون حروف درهم تنیده کوفی، صلیب‌های مسیحی و ستاره‌های یهودی دیده می‌شود. اگرچه این روزها فرش اسپانیایی از این مرحله عبور کرده و حالا بیشتر نقش‌های موجود در این فرش‌ها را طرح‌های هندسی تشکیل می‌دهند. 
• فرش‌های اسپانیایی ارتباط نزدیکی با رنگ‌های جذاب و زنده دارند و اغلب با رنگ‌های گرم بافته می‌شوند.

دستباف‌های زیبای مورسیا

فرشبافی در اسپانیا در چند مرکز خاص به صورت ویژه دنبال می‌شود. یکی از مهم‌ترین آنها استان مورسیا است. مورسیا در جنوب شرقی اسپانیا قرار دارد و یکی از مراکز مهم حضور مسلمانان در این کشور بود. برای همین هم عجیب نیست که فرش‌بافی در آن پا گرفت و رشد کرد. به گونه‌ای که حالا این شهر از مهم‌ترین مناطق بافت فرش اسپانیایی است. 

این روزها مورسیا یکی از مراکز بافت فرش‌های مدرن اسپانیایی است. به ویژه فرش‌های وینتج اسپانیایی که با طراحی‌های داخلی با روح اسپانیایی بسیار همخوان هستند، این روزها در مورسیا بافته می‌شوند. اما پیش از آنکه رویکرد مدرن در فرشبافی مورسیا را فتح کند، اینجا یکی از مراکز بافت فرش با تم عربی بود.

• حاشیه‌های کوفی در کنار  طرح‌های هندسی عربی از مهم‌ترین ویژگی‌های فرش مورسیا بود.
• زمینه‌های لاکی، سبز و یا بژ از دیگر ویژگی‌های این فرش‌ها بود.

مورسیا همچنین یک مرکز مهم دامپروری بود. چنان که بز‌های مورسیایی اکنون به عنوان یک نژاد عالی و مهم در دنیا به شمار می‌روند و در کشورهای زیادی پرورش داده می‌شوند. از این رو این استان محل مناسبی هم برای تولید پشم مورد نیاز فرش‌باف‌های اسپانیایی است. 

فرش آلکاراز؛ دوان تغییر فرش اسپانیایی

به مسلمانان اسپانیا یا همان اندلس «مورو» می‌گفتند. تا زمانی که مسلمین یا همان موروها در اسپانیا حضور داشتند، سنت فرش‌بافی این سرزمین بسیار شرقی بود. اما سرانجام در سال ۱۹۴۲ نیروهای پادشاه فردیناند و ملکه ایزابلا مورها را از اسپانیا اخراج کردند. به این ترتیب دوران جدیدی در فرشبافی اسپانیا شکل گرفت. دورانی که به صورت اساسی پایه‌گذار سنت غربی فرش بود. 

تا پیش از آن اگرچه در غرب فرش بافته می‌شد که مرکزش هم اسپانیا بود ولی به دلیل اینکه بیش از هر وقتی تحت تاثیر مسلمانان و شرقی‌ها بودند، با سنت فرشبافی مغشوش و آشفته‌ای مواجه بودیم. در این دوران تلاش می‌شد از هر فرهنگی آموزه‌ای را به فرشبافی اضافه کرد و برای همین فرش آن سال‌ها کشکولی از فرهنگ شرق و غرب بود.

اما از قرن پانزدهم به بعد است که فرشبافی در اسپانیا به عنوان یک سنت غربی دستخوش تغییراتی می‌شود. اینجا باید به نام قالی‌های آلکاراز اشاره کنیم. آلکاراز در جنوب سویل یکی از اولین نقاطی بود که در آن سنت فرش غربی و اروپایی ایجاد شد. مورخان و پژوهشگران فرش حرکت فرش‌های اسپانیایی به سمت آنچه «طراحی اروپایی» خوانده می‌شود را به بافندگان آلکاراز نسبت می‌دهند.

همچنین اضافه شدن طرح‌های خاندانی، دور شدن از تقارن‌های شرقی و پایه‌گذاری طرح‌های غربی، استفاده زیاد از نماد انگور و درخت تاک که حاشیه‌های فرش را در بر می‌گرفت، از مهم‌ترین ویژگی‌های فرش آلکاراز در مسیر مدرن شدن بود. به هر حال فرش اسپانیایی برای ساخت هویتی جدید به این دوری از فرهنگ شرقی نیاز داشت و جرقه‌های اول آن در قرن ۱۵ و در آلکاراز زده شد.

فرش کوئنکا؛ درشت‌باف‌های والنسیایی

قرن هفدهم میلادی قرن گسترش فرشبافی در کوئنکای اسپانیا بود. جایی در ایالت والنسیا که بافته‌هایش عمدتا درشت‌بافی، غربی و در دسته محصولات روستایی بودند. علیرغم اینکه فرشبافی در اسپانیا از قرن پانزدهم از سنت شرقی رها شد؛ اما همچنان رگه‌هایی از تقلید یا گرته‌برداری از برخی مکاتب فرش شرقی در اسپانیا دیده می‌شد.

همچنین می‌توان به تقلید اسپانیایی‌ها از مکتب فرش‌بافی ترکیه نیز اشاره کرد که ردپای فراوانی در بافته‌های مردم این مناطق دارند. از جمله می‌توان در زیراندازهایی که در کوئنکا بافته می‌شود دید که تقریبا از همان حوالی قرن هفدهم گره متقارن را ترکی جایگزین گره اسپانیایی می‌شود.

• فرش‌های بافته شده در کوئنکا اغلب با پرز بلند هستند و چیزی شبیه فرش‌های روستایی‌بافی هستند که در ایران مشهورند.
• طرح‌ها هم هندسی است و در میان بافته‌های این منطقه می‌توان هشت‌ظلعی‌های مشهور فرش‌های اسپانیایی را دید.
• رنگ محبوب در میان فرشبافان کوئنکا قرمز است. قرمزی زلال و شفاف که که با دیدنش به راحتی می‌توان دستباف‌های کوئنکا را از سایر نقاط اسپانیا تمیز داد.

 فرش گرانادا؛ آخرین سنگر مورها

گرانادا در جنوب اسپانیا آخرین سنگر مورها یا همان مسلمانان بود. برای همین هم این ایالت که یکی دیگر از مراکز مهم بافت فرش اسپانیایی است و بسیار وام‌دار سنت شرقی بافت فرش است. اگر سری به بازارهای آنلاینی که فرش‌های گرانادا را می‌فروشند بزنید، به خوبی این نکته را درمی‌یابید.

در میان انواع فرش‌های اسپانیایی، فرش گرانادا بیشترین مشتری را دارد و آن‌ها  سهم بیشتری از بازار صادرات فرش اسپانیا را به خود اختصاص داده‌اند. تخمین زده می‌شود سالانه نزدیک به ۵۰۰ هزار متر مربع فرش در اسپانیا بافته شود که از این میان آن‌ها سهم بزرگتر در میان ایالت‌های اسپانیا، متعلق به گراناداست.

فرش‌های اسپانیایی از آنجایی که کالایی لوکس به حساب می‌آیند، اغلب در ابعاد کوچک بافته می‌شوند و بعید است در میان دستباف‌های بافندگان اسپانیا بتوانید فرش‌های خیلی بزرگ پیدا کنید.

برای دیدن آگهی‌های فرش در دیوار کلیک کنید

سایر دستباف‌های اسپانیایی

مشهور است که سنت بافندگی چنان در اسپانیا رونق پیدا کرد که فیلیپ چهارم در حوالی قرن هفدهم کارخانه بافندگی در مادرید تاسیس کرد. استادان فرش‌بافی از سراسر اروپا در آن گرد آمدند تا به کار بافت فرش مشغول باشند. آن‌ها در میان انواع محصولات دستباف گران‌قیمتی که تولید می‌کردند که عمده آن فرش بود و بعد هم پرده‌های گران‌قیمت کاخ‌ها و دربار، در کار تولید ساید زیراندازهایی دستباف هم بودند. 

از این جمله این زیراندازها می‌توان به گلیم‌هایی اشاره کرد که در این سال‌ها در اسپانیا بافته می‌شد. به شدت ساده با رنگ‌هایی تیره و خطوط هندسی بسیار ساده. همچنین گبه و جاجیم هم از دیگر  محصولاتی بود که به دلیل سادگی بافتش در میان بافندگان اسپانیایی شهرت داشت و قیمت ارزانتر هم آن را برای بازار داخلی مرغوب جلوه می‌داد.

***